„Syberia – zbiorowa mogiła Polaków!

Ziemia  nieludzka,

Ziemia przeklęta!

Nie zmierzysz łez, bólu, rozpaczy, bezsilności, skarg, krzywd (...)”

                                                                                                            Wanda Sieradzka

Syberia, kraina geograficzna we wschodniej Rosji. Położona między Uralem, Oceanem Arktycznym i Oceanem Spokojnym oraz stepami Kazachstanu i Mongolii. Ta bezkresna kraina, dla setek tysięcy Polaków była miejscem cierpienia, nieludzkiej pracy i heroicznej walki o przetrwanie. Określana „największym więzieniem świata bez dachu” i „więzieniem bez krat”. Syberia miejsce zsyłek naszych rodaków, buntujących się przeciwko rosyjskiemu zaborcy, zarówno carskiej Rosji, jak i Związku Radzieckiego. Na pobyt na Sybirze skazano uczestników wojen moskiewsko-polskich (1492-1667), zwolenników króla Stanisława Leszczyńskiego uczestników Wojny Północnej, Konfederatów Radomskich. Kolejne fale Polaków zsyłanych na Sybir były odwetem za zrywy narodowe w obronie polskości i Narodu. Największe represje dotknęły Polaków w okresie Konfederacji Barskiej, Insurekcji Kościuszkowskiej (1794), Powstania Listopadowego (1830) i Powstania Styczniowego (1864), rewolucyjnych ruchów w latach 1905-1906. Kolejne deportacje na Syberię miały miejsce w 1914 roku, po wybuchu I wojny światowej. W czasie II wojny światowej na Sybir deportowano już nie tylko więźniów, ale również ludność cywilną - kobiety, dzieci i starców. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski (17 września 1939 r.) rozpoczęły się aresztowania i masowe deportacje na Sybir.  Masowe deportacje miały miejsce 10 lutego 1940 roku, 13 kwietnia 1940 roku, na przełomie czerwca i lipca 1940 roku oraz w maju i czerwcu 1941 roku. Dokładna liczba wywiezionych na Sybir Polaków jest trudna do ustalenia. Polacy, którzy przeżyli transport w bydlęcych wagonach na Sybir, byli skazani na nieludzką pracę od świtu do nocy, nędzę, głód, wszechobecne robactwo i represje sowieckich strażników. Część Polaków wydostała się z łagrów dzięki utworzonej na terenie ZSRR armii gen. Władysława Andersa. Dla zesłańców, którzy nie dotarli do wojska gen. Andersa i obywateli polskich z przymusowo nadanym obywatelstwem sowieckim kolejną szansą opuszczenia miejsca zsyłki było wstąpienie do Dywizji im. Tadeusza Kościuszki.

Deportacje Polaków w głąb ZSRR w latach 1940-1941 nie były ostatnimi. W 1944 roku po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny okupowanej przez Niemców Polski, ciężkich warunków zesłania i tęsknoty za ojczyzną doświadczyli również żołnierze Armii Krajowej oraz ludność cywilna z zajętego przez Sowietów terytorium.

Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczęły się powroty zesłańców do Ojczyzny. W ramach akcji repatriacyjnych w latach 1945-1946 i 1955-1959 do Polski powróciły setki tysięcy ludzi. Jednak nie wszystkim dane było doczekać chwili powrotu, wielu zamordowanych przez NKWD, zmarłych z wycieńczenia i chorób na zawsze pozostały z dala od Ojczyzny.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Sybiracy zaczęli grupować się w zrzeszenia.  W 1921 roku powstał Niezależny Akademicki Związek Sybiraków skupiający młodych ludzi z syberyjskim rodowodem, a w 1926 roku w Katowicach utworzono Zrzeszenie Sybiraków.  W dniach 29-30 czerwca 1928 roku w Warszawie w obecności prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego odbył się I Zjazd Sybiraków, w którym uczestniczyło 2000 Sybiraków.  Honorowymi członkami związku zostali marszałek Józef Piłsudski oraz pisarz syberyjski Wacław Sieroszewski. Pierwszym prezesem Związku Sybiraków został Antoni Anusz. Działalność Związku przerwał wybuch II wojny światowej, reaktywowano go dopiero w 1988 roku. Powojenny Związek Sybiraków rozpoczął swoją działalność 17 grudnia 1988 roku. Na prezesa Związku został wybrany Ryszard Reiff, żołnierz Armii Krajowej, więzień Ostaszkowa i Diaglewa, członek Rady Państwa, który jako jedyny, w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku, sprzeciwił się wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego.

Głównymi zadaniami Związku była pomoc swoim członkom oraz Polakom zamieszkującym poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej oraz upamiętnienie losów zesłańców polskich. Stopniowo zaczęły powstawać Oddziały Związku na terenie całej Polski. Inicjatorami powołania Związku na Opolszczyźnie byli: Romana Cieślak, Ludwika Bednarska i Juliusz Maria Krawacki (31.05.1989 r.). Na terenie Opolszczyzny powstało 12 kół terenowych Związku: Brzeg, Głubczyce, Głuchołazy, Grodków, Kędzierzyn-Koźle, Kluczbork, Namysłów, Nysa, Olesno, Otmuchów, Opole, Paczków, Prudnik.

Dzięki staraniom Sybiraka, księdza Edmunda Cisaka w Grodźcu na Opolszczyźnie powstało Sanktuarium Sybiraków, w którym znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej patronki Sybiraków.  W dniu 17 września 1995 roku na cmentarzu komunalnym w Opolu został odsłonięty monument „Golgota Wschodu”. Kolejne pomniki upamiętniające cierpienie Polaków na Sybirze powstały m.in. w Głubczycach i Kietrzu. Imieniem  Sybiraków nazywano również parki i skwery oraz mosty.

Żeby pamięć o Sybirakach w społeczeństwie nie zaginęła, w dniu 17 września w rocznicę napaści Związku Radzieckiego na Polskę w 1939 roku, obchodzony jest Dzień Sybiraka. Święto to upamiętnia wszystkich Polaków zesłanych na Syberię oraz inne tereny Rosji i Związku Sowieckiego.

Prezentowane w ramach niniejszej wystawy materiały archiwalne stanowią część dokumentacji, następujących zespołów przechowywanych w Archiwum Państwowym w Opolu: 45/3894 – Spuścizna Kazimiery i Bronisława Sawickich z Głubczyc, 45/2663 – Urząd Wojewódzki w Opolu, 45/3981 - Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych Zarząd Koła nr 12 w Opolu, 45/3868 Niezależne Stowarzyszenie Kombatantów Polskich Rada Główna w Opolu.

(Sabina Pachuta)